Wat is verstandig vissen?

URK – Wat is verstandig vissen? Beroepsvissers, wetenschappers en andere deskundigen komen periodiek bij elkaar in zogenaamde ‘platformbijeenkomsten’ om deze vraag te kunnen beantwoorden voor de visserij op het IJsselmeer en Markermeer. Deze bijeenkomsten zijn het initiatief van het project met de toepasselijke naam ‘Verstandig vissen’, waarin de Stichting Transitie IJsselmeer (STIJ), Vogelbescherming Nederland, Sportvisserij Nederland, Wageningen Marine Research en de Nederlandse Vissersbond de partners zijn. Door de COVID-uitbraak heeft het project vertraging opgelopen, maar inmiddels hebben vijf van de twaalf geplande platformbijeenkomsten plaatsgevonden. Dus tijd voor een tussenstand, van de hand van Nico Beun (STIJ) en Derk Jan Berends en Egbert van der Tuin van de Vissersbond.

De visserij op het IJsselmeer en Markermeer zal de komende jaren te maken krijgen met grote veranderingen. Die veranderingen zijn enerzijds het gevolg van ontwikkelingen in het ecosysteem. Anderzijds worden eisen gesteld in de Visserijwet, de Kaderrichtlijn Water (Waterwet) en de Wet natuurbescherming. Ook spelen er steeds meer grote projecten in het IJsselmeergebied, gericht op natuurherstel en energievoorziening.

Het project ‘Verstandig vissen’ versterkt de samenwerking tussen vissers, wetenschappers en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties (ngo’s). Door ieders wensen, veelbelovende ideeën, praktijkervaringen en overlappende projecten op elkaar af te stemmen zullen nieuwe inzichten en aanbevelingen ontstaan over de wijze waarop duurzame visserij in de toekomst uitgevoerd kan worden. Op basis daarvan zal het ook beter mogelijk zijn om een weloverwogen besluit te nemen over het in de toekomst meest passende visstandsbeheer en bijbehorende visserij.

Dit project wordt financieel mede mogelijk gemaakt door de Europese Unie, Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij vanuit de regeling ‘Samenwerkingsprojecten wetenschap en visserij’. Het project sluit aan op het Actieplan Verduurzaming IJsselmeervisserij dat op 25 maart 2019 door toenmalig minister Schouten van LNV – mede namens onder andere de provincies en Rijkswaterstaat – aan de Tweede Kamer is aangeboden.

Platform voor het delen van kennis en ervaring

In drie visseizoenen worden elk seizoen vier bijeenkomsten op vrijdagmiddag georganiseerd onder het voorzitterschap van Nico Beun (STIJ). Plaats van handelen is het kantoor van de Nederlandse Vissersbond op Urk. In elke bijeenkomst zal de op dat moment actuele situatie omtrent ‘verstandig vissen’ centraal staan. Inzichten van vissers en kennis van deskundigen worden vooraf en tijdens de bijeenkomsten bij elkaar gebracht. Er is ook ruimte voor praktijkexperimenten van vissers samen met andere deskundigen.

De deelnemers aan de platformbijeenkomsten zitten er zonder last of ruggespraak. Dit bevordert de open discussie zonder dat mensen gehouden kunnen worden aan wat ze inbrengen. Na drie jaar moeten de gesprekken een gevulde ‘gereedschapskist’ hebben opgeleverd voor het toekomstig duurzaam visserijbeheer en een blauwdruk voor een doelmatige organisatie ervan.

Baars en brasem
Urk – juli 2021.

In de eerste bijeenkomst vorig jaar zomer stond de visserij op baars en brasem centraal. In de afgelopen 15 jaar is het bestand aan jonge baars toegenomen en dat van oudere baars afgenomen. De vraag die op tafel lag en ligt: hoe kan dit?

De spiering, een van de belangrijkste prooidieren voor de baars, doet het al jaren slecht en dat kan een rol spelen. Wellicht heeft ook zuurstoftekort, vooral in de zomermaanden, bijgedragen. Vissers zien steeds vaker een ‘zwarte drab’ en blauwalgen in het water, wat er op wijst dat de algen- en bacteriënsamenstelling in het IJsselmeer en Markermeer aan het veranderen is.

Het sterk toegenomen snoekbaarsbestand in beide meren kan ook een belangrijke oorzaak zijn voor de afname van het bestand aan grote baarzen. Snoekbaars eet immers ook baars. Ook lijkt de overleving van de doorgaans overvloedig aanwezige eerstejaarsklasse in de wintermaanden niet op orde te zijn, vooral in het IJsselmeer

Een belangrijke conclusie uit het gesprek is dat de gerichte visserij op baars sinds het jaar 2000 is verdwenen, mede door slechte visprijzen. De aangelande baars is een bijvangst in de staande netten gericht op snoekbaars.

Een andere soort die het sinds 2005 slecht doet is de brasem. De laatste jaren wordt er slechts door vier vissers in het IJsselmeer en Markermeer een beperkt aantal dagen per jaar nog gericht met de zegen op brasem gevist. In het verleden was dat wel anders, toen er met de zegen maar vooral met staande netten massaal op brasem werd gevist. De meeste brasem die met de zegen wordt gevangen is bestemd voor uitzet in andere wateren (pootvis). De laatste jaren nemen de vangsten van brasem in de staande netten en in de zegen weer toe.

In beide meren wordt de brasemstand lager dan 10 kilo brasem/ha geschat. De grote visserij-inspanning uit het verleden lijkt een van de oorzaken van de lage brasemstand te zijn.

Een andere oorzaak lijkt de sterke afname van fosfaat in het IJsselmeer en Markermeer als gevolg van beleidsmaatregelen (Kaderrichtlijn Water) om fosfaten in het Europese oppervlaktewater terug te dringen. Fosfaat wordt gebruikt als graadmeter voor draagkracht van het ecosysteem; des te meer beschikbaar fosfaat, des te hoger de productie.

Brasem is een bodemwoeler, die door zijn gedrag kan zorgen voor meer beschikbaar fosfaat in het ecosysteem. Daarmee beïnvloedt brasem de kwaliteit van zijn eigen leefgebied.

Gesproken is ook over het onderzoek van experts naar de massale sterfte van brasem bij gemalen als Wervershoof en de Blocq van Kuffeler. Brasem probeert via deze gemalen de boezemwateren in te trekken om te paaien en ondervindt daar grote problemen bij.

Snoekbaars
Urk – september 2021. 

De grote nettenreductie vanaf 2014 heeft geleid tot sterk herstel van de populatie snoekbaars. Maar ook het voedselaanbod in beide meren is goed voor de snoekbaars, onder andere door de grote toegenomen populatie exotische grondels.

Ook het weer speelt een belangrijke rol; warme zomers zorgen voor veel jonge snoekbaars. Die grote hoeveelheid jonge snoekbaars dient voor een deel als voedsel voor oudere snoekbaars (kannibalisme). Maar ook spiering en grondels vormen belangrijke voedselbronnen.

De meeste snoekbaars wordt gevangen op het Markermeer, al nemen de vangsten op het IJsselmeer ook toe. De bemonsteringsonderzoeken van Wageningen Marine Research bevestigen dat beeld.

Een mogelijke oorzaak voor de lagere stand op het IJsselmeer is het grotere doorzicht, terwijl snoekbaars minder doorzicht prefereert.

De gerichte visserij op snoekbaars vindt plaats met staande netten met maaswijdten vanaf minimaal 101 mm. Deze 101 mm maat wordt ook veruit het meest gebruikt. Het verhogen van de minimummaaswijdte is besproken. Dat kan leiden tot meer grote vis in het bestand maar wordt ook als niet gewenst gezien omdat daarmee juist de commercieel interessante exemplaren niet meer worden gevangen. Daarnaast is het niet wenselijk massaal grotere snoekbaarzen te vangen. De meeste snoekbaars is bestemd voor buitenlandse kopers, die de kleinere maar maatse (> 42 cm) verkiezen boven de grotere.

Draagkracht
Urk – oktober 2021. 

Het eerder genoemde Actieplan Verduurzaming IJsselmeervisserij gaat uit van herstel van visbestanden passend bij de (afgenomen) draagkracht van het IJsselmeergebied. Bij draagkracht wordt gekeken naar wat het ecosysteem produceert. Om daarachter te komen is kennis van het totale voedselweb belangrijk.

Er zijn twee hoofdroutes in het voedselweb die leiden tot oogstbare snoekbaars:

1. Dood organisch materiaal -> zwavelbacteriën, wormen, larven -> kleine vissen -> grote snoekbaars.

2. Nutriënten (fosfaat, Stikstof) -> algen -> watervlooien, mosselen -> kleine vissen -> grote snoekbaars.

De hoeveelheid beschikbaar fosfaat is de afgelopen decennia sterk afgenomen. Uit metingen van Rijkswaterstaat blijkt dat het doorzicht in beide meren de afgelopen 30 jaar vooral in het voorjaar en de zomer is toegenomen (minder dik water).

Vissers zien ook veranderingen in stromingen (hogere golven in Kornwerderzand en Makkum) en vis die zich dieper in de waterkolom bevindt dan vroeger. Er is minder pos, maar meer jonge baars en de laatste vier jaar ook meer blankvoorn.

De manier waarop de productie van het ecosysteem kan worden verbeterd is besproken. Natuurlijke land-waterovergangen kunnen bijdragen aan een betere visstand door een toename van paaiplaatsen en organische productie.

Logboeken als bouwsteen voor visserijbeheer?
Urk – januari 2022. 

Een van de doelstellingen van het project ‘Verstandig vissen’ is het opzetten van een duurzaam beheer van de IJsselmeervisserij. Tijdens de platformbijeenkomst in januari 2022 hebben beroepsvissers, wetenschappers en andere deskundigen met elkaar gesproken over de wijze waarop de vangstregistraties (logboeken) van de vissers gebruikt zouden kunnen worden voor visserijbeheer. Hiervoor zijn de logboekregistraties van twee individuele vissers over de afgelopen jaren bekeken, alsmede de opgetelde gegevens van de logboeken van alle vissers samen zoals deze door WMR worden verzameld.

Op basis van deze logboekgegevens kregen aanwezigen meer inzicht in trends en ontwikkelingen over de relatie tussen visserij en de visbestanden. Interessant is dat op basis van de gegevens in de logboeken de gemiddelde vangst per netnacht voor snoekbaars in het IJsselmeer en Markermeer toegenomen is. Ook blijkt dat de snoekbaarsvangsten in de loop van het visseizoen geen grote dalingen meer laten zien, zoals voorheen met een veel grotere inzet van netten wel het geval was. Na de reductie van het aantal netten van 4.000 naar 600 blijven de snoekbaarsvangsten tot het eind van het seizoen stabiel en goed. Wat kan daarvan de oorzaak zijn? De aanwezigen noemden: het bestand is gegroeid, vissers zijn efficiënter gaan vissen en gunstige weersomstandigheden (warme zomers).

Naast bestandsonderzoeken (monitoring) zouden de logboekgegevens van de vissers als bouwsteen gebruikt kunnen worden voor toekomstig visserijbeheer. De conclusie van de middag is dat logboeken weliswaar niet aangeven hoe een visbestand ervoor staat, maar ze helpen wel bij het signaleren van trends, mits ze volledig worden ingevuld en tijdig in het bestandsonderzoek worden betrokken. De vissers gaven aan blij te zijn dat er meer met hun logboekgegevens wordt gedaan.

Experimenteel visplan nieuwe stijl
Urk – maart 2022. 

In het project ‘Verstandig vissen’ is het de bedoeling dat er wordt geëxperimenteerd met een alternatief visplan voor verstandig vissen op schubvis. Tijdens de platformbijeenkomst in maart 2022 is een eerste stap gezet naar het uitwerken van zo’n visplan nieuwe stijl. De aanwezigen zijn met elkaar in gesprek gegaan over de vraag wat voor het komend visseizoen verstandig vissen op snoekbaars is.

Op basis van de nu beschikbare informatie over de snoekbaars is met elkaar gesproken of, en zo ja welke, maatregelen getroffen zouden moeten worden in het visseizoen 2022/2023. De goede vangsten van snoekbaars van de afgelopen visseizoenen zijn bekend, onder andere vanuit de logboeken. Tijdens de vorige bijeenkomst van het platform zijn deze logboekgegevens geanalyseerd en is berekend wat de vangsten in kilo per netnacht is geweest de afgelopen jaren. Uit de diverse bemonsteringsonderzoeken van WMR weten we ook wat de lengteverdeling binnen het snoekbaarsbestand is. De lengteverdeling zegt iets over de verschillende jaarklassen binnen het bestand.

Uit de diverse onderzoeken komt naar voren dat de huidige aanwas van snoekbaars minder is dan de voorgaande jaren. De vraag is dan ook of er voor komend visseizoen aanvullende maatregelen genomen moeten worden. Daarbij werd gediscussieerd over de vraag of het huidige aantal maximaal in te zetten netten (600 netten totaal) verder beperkt zou moeten worden. Deskundigen zijn verdeeld over de stelling dat bij de inzet van maximaal 600 netten er sprake is van een situatie dat de ‘rente’ niet volledig wordt opgevist en het ‘kapitaal’ blijft groeien. Ook in de situatie van een afnemend bestand door een aantal minder goede jaarklassen.

Aan het eind van de middag werd geconcludeerd dat er vooralsnog geen aanvullende maatregelen nodig zijn voor het visseizoen 2022/2023, maar dat wel de vinger aan de pols gehouden moet worden. Het is van belang dat de logboekdata sneller en efficiënter verwerkt worden, zodat de logboekdata ook eerder gebruikt kunnen worden als bouwsteen van het visserijbeheer.

In een volgend artikel zal ingegaan worden op de inzichten die naar voren zijn gekomen bij de analyse van de gegevens uit de logboeken.

Deelnemers

Aan deelnemers is gevraagd kernachtig in een paar zinnen weer te geven hoe zij aankijken tegen het project.

‘Grote vooruitgang dat we hier nu met alle partijen samen praten in plaats van via de rechter.’ - Bart Last,  visser Hoorn

‘Overdracht van goede ideeën en veel nieuwe inzichten.’ - Wouter Klaassen,  visser Enkhuizen

‘Dit project brengt praktijk en wetenschap dichter bij elkaar en daardoor een gedragen inzicht in de toestand van de visbestanden en het beheer.’ - Derk Jan Berends, Nederlandse Vissersbond

‘Als het lukt om de visserij ecologische duurzaam te maken, dus alleen datgene oogsten wat de natuur kan missen en geen schade aanrichten aan de overige natuur, dan heeft de natuurbescherming een hele belangrijke partner aan de visserij. Nu breekt de tijd aan om gezamenlijk op te trekken om het grootschalige natuurlijke open water veilig te stellen voor vogels, vissen en duurzame medegebruikers. Daarom moet we nu naar elkaar luisteren en elkaar beter leren begrijpen en moeten we ons realiseren dat wat ons bindt (een goed functionerend IJsselmeer gebied) veel groter is dan wat ons incidenteel verdeelt.’ - Leo Bruinzeel, Vogelbescherming Nederland

‘Verstandig vissen’ heeft geleid tot een betere dialoog tussen vissers, wetenschap en ngo’s. Dat is op zich al een belangrijk resultaat. Het beschikbaar stellen van hun ‘logboeken’ door enkele vissers - waarvoor waardering - en de daarbij gehouden ‘diepte-interviews’, heeft het actuele inzicht tussen de relatie visserij-bestand vergroot. Binnen ‘Verstandig vissen’ kunnen deze logboeken bijdragen aan de ontwikkeling van een zinvol stuk gereedschap voor het toekomstig visserijbeheer.’ - Jaap Quak, Sportvisserij Nederland

‘Uit logboeken is veel meer te halen dan wij denken. Het bevat informatie waar vissers in hun eigen bedrijfsvoering veel mee kunnen.’ - Wim Zaalmink, Agro & Fish Consultancy

‘‘Verstandig Vissen’ is een project waarin de verschillende partijen leren om met elkaar te praten en elkaar te begrijpen. Door elkaar te laten zien hoe je tot je standpunt komt, zorgt voor vertrouwen.’ - Paulien de Bruijn, WMR (Wageningen Marine Research

‘Ik vind de vergaderingen bijzonder interessant en de gesprekken tussen de verschillende partijen verrassend prettig.’ - Arend de Beer, visser Hoorn

‘Dit project vormt een uitstekend platform om kennis over de visstand en visserij uit te wisselen en van vele kanten te belichten.’ - Joep de Leeuw, WMR (Wageningen Marine Research)

‘Vertrouwen komt te voet en gaat te paard.’  - Hans Poepjes, visser Makkum

‘Onderzoekers en vissers krijgen hierdoor meer begrip voor elkaar.’ - Eelke Boersma, voormalig visserijkundig ambtenaar LNV

‘Ik ervaar de gesprekken als open, eerlijk, respectvol en wat vooral opvalt: voor het eerst gaat het nu niet meer om wie schuldig is aan wat niet goed is of gaat. Want daarmee kom je uiteindelijk niet verder.’ - Jouke Kampen, ATKB

Het project ‘Verstandig Vissen’ maakt duidelijk dat beperken van de visserij (vrijwillig of verplicht) op korte termijn veel van vissers vraagt maar zich in de toekomst dubbel en dwars kan terugbetalen in dan hogere vangsten. De cijfers van de snoekbaarsvangsten sinds 2014 maken dat duidelijk. - Eddy Lammens, Rijkswaterstaat Water, Verkeer en Leefomgeving

‘Intensief inhoudelijk overleg en samenwerking is aan het groeien tussen vissers, wetenschappers, experts en belangenbehartigers. Daarmee komt duurzaam visserijbeheer in de praktijk stappen dichterbij.’ - Nico Beun,  STIJ