Wat motiveert onze vissers?

IJMUIDEN - Voor veel mensen is het zonneklaar dat visserijbeheer over mensen gaat en niet alleen over vis. Met vissen kun je geen afspraken maken, met vissers wel. Het Gemeenschappelijk Visserijbeleid stuurt daarom op het gedrag van vissers. Hoeveel ze mogen vangen, waar en wanneer ze mogen vissen en welke technieken ze wel en niet mogen gebruiken. Toch gaat het onderzoek dat aan de basis ligt van de vastgestelde regels voor het visserijbeheer echter vaak over de vissen, de zeenatuur en over de economie (wat kost het en wat levert het op); maar niet of nauwelijks over de mensen. Maar als je resultaat wil boeken met je regels, moet je ook begrijpen waarom vissers doen wat ze doen en richt je je regels en controle daar zo goed mogelijk op in.

Amanda Schadeberg, 
Katell Hamon,
en Marloes Kraan

Het gedrag van vissers

Er wordt in visserijonderzoek weinig met vissers gesproken over hun gedrag, hun kennis en hun keuzes. En daar moet volgens sommige onderzoekers verandering in komen. Want internationaal onderzoek toont aan dat het menselijk gedrag één van de grootste onzekerheden in visserijbeheer is. We weten met ons standaard visserijonderzoek veel over wat vissers doen (vangsten, waar ze vissen), maar we weten weinig over hun motivatie, het waarom.

Sociale wetenschappers doen wel onderzoek naar de motivaties van vissers en hebben ook verklaringen voor menselijk gedrag. Dit soort onderzoek is veelal geen onderdeel van standaard visserijonderzoek. Zou het mogelijk zijn om die sociaal wetenschappelijke inzichten over menselijk gedrag beter te verbinden met het standaard visserijonderzoek? Wij denken van wel, en hebben dat laten zien in ons recente onderzoek genaamd: ‘Verder kijken dan métiers: sociale factoren beïnvloeden visserijgedrag’.

Veranderingen in de visserij

‘Métiers’ is een woord dat in visserijonderzoek en beheer gebruikt wordt om visserijreizen in te delen in groepen, op basis van doelsoort, visserijtechniek, waar en wanneer gevist wordt. Het concept en de onderliggende gegevens (logboek en VMS) maken mogelijk dat we heel goed weten wat vissers hebben gedaan, waar, en wanneer. In algemene zin is dat prima, maar waar we tekort schieten is het goed begrijpen waarom vissers doen wat ze doen.

We kunnen bij veranderingen zoals bij nieuwe regels op de markt of klimaatverandering niet goed voorspellen wat er komen gaat. En er staat in Nederland nogal wat op stapel. Visgebieden vallen weg door Brexit, door de aanleg van windparken of door nieuw in te stellen natuurgebieden, en regels wijzigen in hoog tempo zoals door het pulsverbod of de aanlandplicht.

Door niet alleen te kijken naar de regels en economische factoren als basis van gedrag maar ook naar sociale factoren, denken we dat er een beter beeld ontstaat van verschillende typen vissers. Die verschillende typen vissers maken bijvoorbeeld andere keuzes, ook al vissen ze met hetzelfde tuig. Ook kunnen veranderingen een ander effect hebben op verschillende typen vissers doordat ze hun werk anders hebben ingericht.

Percepties en gewoontes in het vissen

We hebben, naast een métier analyse van 320.000 visreizen van de gehele Nederlandse vloot tussen 2001-2016, met 28 vissers lange gesprekken gevoerd over wat ze motiveert, over percepties die ze hebben, over gewoontes in het vissen en over veranderingen die ze bereid zijn te maken. We hebben ons voor dit onderzoek gericht op de demersale vloot om het onderzoek wat af te kunnen bakenen.

Uit die 60 uur aan interviewdata kwamen 78 thema’s naar voren die voor vissers belangrijk waren. Uiteindelijk bleven er drie sociale factoren over die verklarend zijn voor verschillen tussen vissers, die nuttig zijn voor beheer en herkenbaar voor vissers; iets dat we eind 2019 getest hebben in een werksessie in IJmuiden.

De 3 sociale factoren

De drie sociale factoren zijn:

1) de bedrijfsstructuur,

2) mate van specialisatie en

3) werkweek.

Als eerste zijn er verschillen in de bedrijfsstructuur: er zijn visserijfamiliebedrijven met een schipper-eigenaar met de bemanning werkend binnen een maatschapstructuur. Maar er zijn ook rederijen waar vissers in dienst zijn, met een vlootmanager die belangrijke beslissingen neemt.

Verder werken sommige vissers heel gespecialiseerd (bijvoorbeeld vissend met puls op tong, met een ruim quotum) en sommigen heel divers. Zij wisselen verschillende tuigen en doelsoorten af.

En dan heb je nog de werkweek die kan verschillen. Je hebt vissers die zondagnacht op gaan en vrijdag/zaterdag terug of er zijn continuvissers: zij werken van woensdag tot woensdag met twee ploegen.

Deze drie sociale factoren laten zien dat er binnen de demersale vloot veel verschillen zijn tussen vissers doordat ze in de praktijk anders opereren maar ook anders beïnvloed zullen worden door veranderingen in beleid of andere ecologische of sociaaleconomische omstandigheden.

Trend naar vissers in dienst en consolidatie

De visserijfamiliebedrijven met een schipper-eigenaar vissend van zondagnacht tot het weekend zijn deel van de traditionele vorm van visserij in Nederland. Ze zijn tot stand gekomen door een mix van culturele, religieuze en historische factoren. Als gevolg van verschillende omstandigheden is dat langzamerhand aan het veranderen en komen er in toenemende mate steeds meer vissers in dienst bij rederijen met meerdere schepen. Dit komt bijvoorbeeld door overnames, bedrijfsbeëindiging maar ook door veranderende maatschappelijke omstandigheden.

Ook kwam uit het onderzoek duidelijk de verschuiving naar de continuvisserij naar voren. Dit was lange tijd in de Nederlandse visserij ondenkbaar door de sociaal-religieuze norm om zondag thuis bij de familie en in de kerk te zijn.

Een ander belangrijk verschil is te zien in de mate van specialisatie. Dit is bijvoorbeeld een belangrijke factor als gekeken wordt naar gebiedssluitingen. Sommige bedrijven zijn veel meer afhankelijk van bepaalde visgronden dan andere bedrijven. Ook dit verschil is tot stand gekomen door diverse achterliggende historische en plaats-afhankelijke factoren.

Wieringers en Texelaars

Uit onderzoek gedaan door studenten van Van Hall bleek dat vissers in Wieringen veel meer gevarieerde bedrijven met kleinere schepen hebben dan Texelaars. Dit komt door factoren zoals regelgeving en de verzanding van de havenmond. Uit onderzoek van Wageningen Economic Research over de effecten van wind op zee en Brexit wordt duidelijk dat de hoge mate van specialisatie van de Texelaars ervoor zorgt dat ze veel harder dan anderen geraakt worden door Brexit en het pulsverbod.

We hebben met onze studie willen laten zien dat dit soort sociale factoren er toe doen en dat ze te onderzoeken zijn, zodat ze uiteindelijk meegenomen kunnen worden in model- of scenario-studies. Ook laten ze zien dat keuzes die vissers maken niet alleen bepaald worden door economische factoren (wat kost het en wat levert het op), maar ook door diverse sociale en culturele onderliggende waarden.

Nuttig voor beleid

We dragen met ons onderzoek bij aan visserijonderzoek dat steeds beter verschillen in visserijpatronen kan verklaren. Ook hopen we dat we beter kunnen voorspellen wat er bij toekomstige veranderingen kan gebeuren. Dat we de beleidsmakers kunnen laten zien dat vissers niet allemaal hetzelfde zijn en waarom het goed is om daar rekening mee te houden.

Beleidsbeslissingen kunnen heel anders uitpakken voor de ene visser dan voor de andere. Bij gebiedssluitingen zal een visser die veel op vaste gebieden vist en gespecialiseerd is meer geraakt worden dan een visser die diverser vist en bijvoorbeeld in dienst is bij een rederij.

Ook is het voor de effectiviteit van beleid belangrijk om dit soort sociale factoren te wegen. Saneren met het doel de visserijdruk terug te brengen, heeft niet zoveel zin als vissers vervolgens continu gaan vissen.

Door een licht te werpen op deze sociale factoren en de heterogeniteit van de vloot, kunnen beleidsmakers hun beleid beter afstemmen op de sociale werkelijkheid die van invloed is op de visserijpraktijk.

Dit onderzoek werd gefinancierd door LNV, kennisbasis projecten: ‘Food Security and Valuing Water’ (KB-35-004-001) en ‘Sustainable Food and Non-Food Production’ (KB-21-002-013)

Contactpersoon:

Amanda Schadeberg

(amanda.schadeberg@wur.nl)

Citaten van vissers

,,Ik weet zeker dat negentig procent van de mensen [...] denkt: ‘ik wou dat het nog lekker vissen was, het vrije beroep van toen’. Maar dat is het gewoon niet meer. [...] Er komt zoveel op je af. En dat is het grote voordeel dat wij [...] in een rederij varen. Die nemen ons zoveel dingen uit handen.”

,,Er zijn vissers die niet begrijpen dat je je moet aanpassen aan de nieuwe tijd, met het continu vissen. Ze willen terug naar hoe het vroeger was, maar die dagen zijn voorbij. Ze leven in een andere realiteit. Natuurlijk wil ik ook drie dagen thuis zijn met vrouw en kinderen. Maar je schip moet naar zee, je bedrijf gaat door als je schip op zee is. Je moet mee gaan met de tijd. Als je stil staat, ben je over vijf jaar weg.’’

,,Vissersmannen zijn een apart volk.”

,,Kijk, ik heb het zo, we hebben het over duurzaamheid. Dan hebben we het over People, Profit, Planet. Ik wil graag de vierde P van de Pride eraan toevoegen. Ik ben trots dat ik visser ben en ik wil dat ook uitstralen.”

,,Wij zijn in feite met de zee verweven zeg ik dan.’’

,,Van een visser op klompen gekleed in oude lompen, kun je meer leren als van alle hoge heren.”

,,Wij zijn de oudste gebruikers van de Noordzee.”

,,Een visserman is heel moeilijk. Als je alle vissers in een kruiwagen duwt en je gaat lopen en dan ben je nog niet buiten dat hek, dan ben je ze allemaal kwijt.”
?