Kennis op Maat: studiesessies Schelpdieren, Duurzaam en Gezond

YERSEKE - In het Regiocentrum Yerseke van Wageningen Marine Research werken onderzoekers en de schelpdier- en visserijsector actief samen aan kennis en innovaties voor duurzaam gebruik van de Delta, kustwateren en de zee: kennis van en voor de regio Zeeland. Hierover is een convenant gesloten tussen wetenschap, bedrijfsleven, en regionale publieke organisaties. Het werk beslaat een scala aan onderwerpen, zoals het verbeteren van het kweekrendement van mosselen, off-bottom kweek van oesters, schelpdiersurveys, en effecten van kustverdediging op natuurwaarden en (schelpdier)visserij. Deze column zet een activiteit van het Regiocentrum in de schijnwerpers. Deze keer is dat het Kennis op Maat-project Schelpdieren, Duurzaam en Gezond.

Wereldwijd wordt veel onderzoek gedaan waarmee het midden- en kleinbedrijf (MKB) de bedrijfsvoering kan verbeteren. Dit onderzoek is echter niet altijd even makkelijk toegankelijk; bijvoorbeeld omdat rapporten niet makkelijk leesbaar zijn of informatie niet goed wordt verspreid. Het ministerie van LNV heeft daarom samen met de topsector Agri & Food en Wageningen Research het Kennis op Maat-programma opgezet. Kennis op Maat-projecten zijn bedoeld om wetenschappelijke kennis te vertalen voor de praktijk van het MKB. 

In het project Schelpdieren, Duurzaam en Gezond werkten de PO Mosselcultuur, de Nederlandse Oestervereniging, de Vereniging Schelpdierhandel en de Stichting Kwaliteitszaken Schelpdieren samen met Wageningen Marine Research (WMR) en Wageningen Economic Research (WECR) om kennis over duurzaamheid en gezondheidsaspecten toegankelijk te maken voor kwekers, handelaren en andere partijen. Hiervoor zijn verschillende infographics en factsheets gemaakt. Ook zijn er over sommige onderwerpen filmpjes. In dit artikel geven we een overzicht. De QR-code leidt naar een website waar alle infographics, factsheets en filmpjes kunnen worden gedownload.

Ecosysteemdiensten

Schelpdieren zoals oesters en mosselen worden al eeuwenlang gekweekt voor menselijke consumptie. Ze staan aan de basis van het voedselweb, en vormen mede daardoor een duurzame voedselbron voor menselijke consumptie. Daarnaast vormen schelpdieren een belangrijke voedselbron voor vogels en andere dieren. Ze creëren een leefgebied voor een groot aantal soorten; ze reguleren de waterkwaliteit en leggen koolstof vast; als biobouwers worden ze gebruikt voor kustverdediging en natuurbehoud; ze produceren aanzienlijke hoeveelheden schelpmateriaal wat veel toepassingen kent. 

Al deze karakteristieken worden ook wel samengevat onder de term ‘ecosysteemdiensten’. Deze diensten kunnen worden opgesplitst in productie, regulerende, ondersteunende en culturele diensten (Figuur 1). Over dit onderwerp zijn beschikbaar: een infographic, een factsheet en een filmpje met een interview met Lisanne van den Boogaart (WMR) en Aad Smaal (WMR).

Biodiversiteit

Schelpdierriffen vormen een belangrijk leefgebied voor veel andere soorten, en worden daarom gezien als hotspots van biodiversiteit (soortenrijkdom). Ze zorgen voor een toename in het aantal bodemdieren, wat vervolgens een aantrekkende werking heeft op vissen en vogels. Ook op kweekpercelen en hangcultures is de biodiversiteit aan soorten die op of tussen de schelpdieren leven hoog. 

Het uitgangsmateriaal voor de mosselkweek is mosselzaad, dat traditioneel wordt opgevist van wilde banken. Deze visserij wordt afgebouwd omwille van natuurherstel, en als alternatief wordt mosselzaad ingevangen met mosselzaadinvanginstallaties (MZI’s). Een factsheet geeft een overzicht van de biodiversiteit op en rondom mosselbanken en oesterriffen. Ook wordt de invloed van mosselzaadvisserij en kweekpercelen op de biodiversiteit beschreven.

Historie beleid/onderzoek

De Waddenzee, Oosterschelde en Voordelta zijn beschermde natuurgebieden. De mosselvisserij- en kweek worden daarom al sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw gereguleerd. Er zijn veel studies gedaan naar de effecten van dit beleid op de natuurontwikkeling. De belangrijkste historische ontwikkelingen beleid en het onderzoek zijn in een infographic samengevat in de vorm van een tijdslijn.

Mosselkweek en natuur

In het Mosselconvenant hebben sector, natuurorganisaties en overheid afspraken gemaakt over onder andere de stapsgewijze afbouw van mosselzaadvisserij op de bodem naar mzi’s in de waterkolom. Doel is een ongestoorde ontwikkeling van zaadbanken tot meerjarige mosselbanken mogelijk te maken. 

Er is sinds de jaren ’90 veel onderzoek gedaan naar de effecten van het schelpdiervisserijbeleid- en het beheer. Al dit onderzoek is samengevat in een interactieve PDF. In deze PDF worden vier thema’s onderscheiden. Drie gaan over het kweekproces zelf: mosselzaadvisserij, mosselzaadinvanginstallaties en kweekpercelen. Het vierde thema gaat over wilde mosselbanken. Ieder thema is vervolgens ingedeeld in een aantal hoofdonderwerpen. Door de interactieve opmaak is het heel makkelijk om tussen en binnen thema’s en onderwerpen te navigeren. 

Voetafdruk

Onze aarde wordt steeds verder belast door menselijk handelen. De mens zal zijn ecologische voetafdruk moeten verlagen. Dat geldt ook voor voedselproductie. Elke vorm van voedselproductie heeft impact op het milieu (milieubelasting). Die milieubelasting verschilt echter per product (bijvoorbeeld mosselen versus rundvlees) en de toegepaste productiemethode (bijvoorbeeld aquacultuur versus wild gevangen).

Een internationale studie onder leiding van de Amerikaanse professor Ray Hilborn vergeleek de milieubelasting van verschillende dierlijke voedselproducten aan de hand van 150-250 zogenaamde levenscyclusanalyses. Deze studie is samengevat in de vorm van een infographic en een factsheet. Ook is er een filmpje met een interview met Sarah Smith (WMR) waarin verdere uitleg wordt gegeven.

Rol in koolstofcyclus

De oceaan speelt een belangrijke rol in de koolstofcyclus op aarde en heeft daarmee een grote invloed op het klimaat. Een aanzienlijk deel van de koolstofdioxide (CO2) die door verbranding van fossiele brandstoffen in de atmosfeer terecht komt wordt opgenomen door de oceanen. Als die dat niet zouden doen, zou de concentratie CO2 in de atmosfeer vele malen hoger zijn en zal de opwarming van de aarde sneller gaan. 

De klimaatdoelstellingen zijn er niet alleen op gericht de CO2-uitstoot te verminderen, maar ook om koolstof voor langere tijd vast te leggen. Schelpdieren zouden hierbij een rol kunnen spelen. We kennen schelpdieren vooral als voedselbron, maar er is ook steeds meer interesse voor het hergebruik van de koolstofrijke schelpen, bijvoorbeeld in bouwmaterialen of in bioplastics. Op deze manier kunnen schelpdieren bijdragen aan een circulaire economie. Een infographic en een factsheet geven inzicht in hoe mariene schelpdieren, en specifiek mosselen, bij kunnen dragen aan koolstofvastlegging.

Voedselveiligheid

Schelpdieren filteren voedsel uit het water om zich heen. Organismen en stoffen die in het water, voedsel of sediment zitten, worden zo opgenomen en opgeslagen in het spijsverteringskanaal of in het weefsel. 

Bacteriën, virussen en toxische stoffen die van nature in het water voorkomen, kunnen risico’s voor de voedselveiligheid met zich meebrengen. Dat geldt ook voor andere stoffen die niet van nature voorkomen en afkomstig zijn uit de landbouwsector of de pleziervaart. Schelpdieren worden daarom standaard gecontroleerd volgens Europese regels. Hierdoor wordt de voedselveiligheid gemaximaliseerd. Nederland staat bekend als een land met relatief weinig verontreinigingen of toxische stoffen in schelpdieren. 

Een factsheet geeft een samenvatting van alle controles op voedselveiligheid die plaatsvinden in Nederland, en de risico’s voor voedselveiligheid gerelateerd aan schelpdierconsumptie. Ook is er een filmpje met een interview over voedselveiligheid en schelpdieren.

Gezondheidsaspecten

Schelpdieren en vis worden als gezonde producten gezien. Het eten ervan levert allerlei gezondheidsvoordelen op. Schelpdieren zijn een bron van eiwit en visvetzuren en bevatten weinig vet. Ook bevatten ze belangrijke voedingstoffen zoals ijzer, vitamine B12, vitamine A, zink, jodium en seleen.

Er is overtuigend bewijs dat het eten van vis, schaal- en schelpdieren beschermt tegen hart- en vaatziekten. Ook heeft het eten van vis, schaal- en schelpdieren tijdens de zwangerschap een positief effect op de neurologische ontwikkeling van het ongeboren kind. Voor andere gezondheidsclaims is er nog onvoldoende bewijs. Dit geldt voor diabetes type 2, kanker, dementie en cognitieve achteruitgang en depressie. 

Een factsheet en een filmpje met een interview met Jolieke Warmer (WUR) vat fabels en feiten over dit onderwerp samen.

Vervangen van rood vlees

Door de groeiende vraag naar voedsel neemt het aandeel van dierlijke eiwitten aan de milieubelasting van voedselproductie toe. Het overstappen naar een plantaardig dieet wordt steeds vaker voorgesteld als een van de oplossingen voor het verminderen van deze milieubelasting. De stap richting een veganistisch dieet is om verschillende redenen niet voor iedereen weggelegd. De productie van dierlijke eiwitten met een lage milieubelasting kan onderdeel zijn van de oplossing om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, zonder de kwaliteit van ons voedingspatroon te verminderen.

Dit leidt tot de vraag: is er een dierlijke eiwitbron die voedzaam is, een lage broeikasgastuitstoot heeft, niet vervuilend is en geen negatieve invloed heeft op de biodiversiteit wanneer deze verantwoord wordt gekweekt? Het antwoord ligt mogelijk in het kweken van schelpdieren, zoals mosselen. 

Een internationale vergelijkende studie onder leiding van Dr. Elham Yughubi laat zien dat mosselen een duurzame bron vormen van hoogwaardige eiwitten, omega-3 vetzuren, fytosterolen en andere micronutriënten zoals vitamine B-12 en ijzer. Een factsheet vat deze studie samen.

Consumentengedrag

Eiwitten zijn een essentiële voedingsbron voor mensen en dieren, nu en in de toekomst. De laatste decennia zijn we steeds meer milieubelastende dierlijke eiwitten gaan eten, zoals vlees, vis, ei, melk en kaas. In de toekomst is meer afwisseling tussen plantaardige en dierlijke eiwitten gewenst. De verandering in het eetpatroon door consumenten van dierlijke eiwitten naar meer alternatieve eiwitten wordt de eiwittransitie genoemd. 

Steeds meer Nederlanders geven aan dat ze de intentie hebben om minder vlees en meer alternatieve eiwitbronnen (zoals vis, maar ook plantaardig) te gaan eten vanwege de gevolgen voor het milieu of het dier. Uit jaarlijkse cijfers blijkt echter dat de totale vleesconsumptie in Nederland nog altijd toeneemt. 

Voor de verkoop van vis en zeevruchten aan de retail is het bijna een minimaal vereiste om een duurzaam en verantwoord product te garanderen. Een factsheet en een filmpje met een interview met Geert Hoekstra (WECR) gaan in op de vraag in hoeverre consumenten bewust hun boodschappen kiezen. 

Verkooppromotie

Schelpdieren zijn een gezond product dat op een ecologisch duurzame manier, met een lage milieubelasting en voedselveilig kan worden geproduceerd. Toch eten Nederlanders minder vis dan de dagelijks aanbevolen hoeveelheid vanuit gezondheidsaspecten.

In een factsheet en een filmpje met Geert Hoekstra (WECR) wordt de kennis over de motieven die consumenten hebben om vis en schelpdieren te kopen samengevat. Ook wordt ingegaan op hoe je de vraag naar visproducten in de supermarkt kunt bevorderen en wat belangrijk is bij het introduceren van nieuwe producten.

Nathalie Steins (Wageningen Marine Research), 

email: nathalie.steins@wur.nl

Geert Hoekstra (Wageningen Economic Research), 

email: geert.hoekstra@wur.nl

Meer informatie

Alle factsheets, infographics en filmpjes van de meeste presentaties tijdens de studiesessies zijn (of worden) toegankelijk via https://www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Onderzoeksprojecten-LNV/Expertisegebieden/kennisonline/Schelpdieren-duurzaam-en-gezond.htm